Overleg:Kritiek op het kapitalisme

Uitleg van het marxisme

Ik heb een paar flinke kanttekeningen te maken bij de uitleg van het marxisme in dit artikel:

• "die door economische ontwikkeling zou leiden tot crisissen wat een revolutie van de arbeidersklasse teweeg zou brengen". Dit is erg deterministisch geformuleerd. Zoals volgens mij bij Cole (geciteerd in deze alinea) te lezen is, zijn pogingen tot revolutie bij Marx wel degelijk mensenwerk, maar moeten ze ondernomen worden in crisistijd, wanneer het burgerlijk bestel zwak is en de steun ervoor afkalft.
• "Volgens Marx was daardoor de komst van het communisme onvermijdelijk." Zie historisch determinisme voor een uitvoeriger behandeling van de "onvermijdelijkheid" bij Marx.
• "Kapitaal in marxistische betekenis bestaat uit de productiemiddelen die in een productieproces worden gebruikt (...)." Dit ligt voor mijn gevoel dichter bij de gebruikelijke definitie van kapitaal uit de algemene economie, kapitaal als productiefactor. Bij Marx is kapitaal geld dat zich vermenigvuldigt door circulatie. Zie Kapitaal (economie).
• "Mensen die werken met de productiemiddelen die ze zelf bezitten, hebben geen kapitaal in de marxistische betekenis." Dit is een beetje kort door de bocht. Als een freelancer in aandelen belegt om zijn pensioen zelf bij elkaar te sparen, heeft hij dan kapitaal? (Een antwoord hierop zou misschien bij Ernest Mandel te vinden moeten zijn, die heeft de marxistische economie.) FNAS (overleg) 24 okt 2016 16:21 (CEST)

Beste FNAS. Hierbij behandel ik jouw opmerkingen over het gedeelte over Marx. Wegens tijdgebrek is de reactie misschien slordig.

Over punt 1 en 2 van jouw reactie – over determinisme.

Bij Marx is determinisme en “revolutie als mensenwerk” geen contradictie, want volgens hem is het onvermijdelijk dat er een gigantische crisis ontstaat in het kapitalisme en is het onvermijdelijk dat mensen daarom ontevreden worden en daarom zelf beslissen om in opstand te komen. In de Duitse Ideologie wordt gesproken van een vals bewustzijn die voorkomt dat arbeiders opstandig worden, maar zal uiteindelijk tenietgedaan worden door een klassenbewustzijn dat gebaseerd is op de economische positie en de productiekrachten.

In de werken van Marx zitten genoeg teksten waaruit blijkt dat hij de revolutie afschilderde als onvermijdelijk. In het artikel heb ik slechts drie bronnen genoemd die ik tijdens het schrijven zelf heb geraadpleegd, maar in werkelijkheid is het gebaseerd op meer boeken, zowel van Marx/Engels als van diens aanhangers, als andere onderzoekers.

Hier een paar citaten van Marx over dit onderwerp:

De vooruitgang van de industrie, wier willoze en verzetsloze drager de bourgeoisie is, stelt in de plaats van de isolering van de arbeiders door de concurrentie hun revolutionaire vereniging door de associatie. Met de ontwikkeling van de grootindustrie wordt dus onder de voeten van de bourgeoisie de bodem zelf weggetrokken, waarop zij produceert en zich de producten toe-eigent. Zij produceert voor alles haar eigen doodgraver. Haar ondergang en de zege van het proletariaat zijn even onvermijdelijk. (Communistisch Manifest)

Het gaat hier echter slechts om personen voor zover zij de personificatie zijn van economische categorieën, dragers van bepaalde klassenverhoudingen en belangen. Uitgaande van mijn standpunt - volgens welke de ontwikkeling van de economische vorming van de maatschappij als een natuurhistorisch proces moet worden gezien - kan men waarlijk de enkeling niet verantwoordelijk stellen voor verhoudingen, waarvan hij het maatschappelijke voortbrengsel blijft, hoezeer hij zich er zelf ook boven verheven mag achten. (Voorwoorden van Het Kapitaal)

Op zichzelf gaat het niet om de hogere of lagere graad van ontwikkeling van de maatschappelijke tegenstellingen, die uit de natuurwetten van de kapitalistische productie voortvloeien. Het gaat om die wetten zelf, het betreft deze met ijzeren noodzakelijkheid werkende en constant werkzame tendenties. (Het Kapitaal)

Ook wanneer een maatschappij de natuurwet van haar ontwikkeling op het spoor is gekomen — en het uiteindelijke doel van dit werk is de onthulling van de economische ontwikkelingswet van de moderne maatschappij — kan zij de natuurlijke ontwikkelingsfase noch overslaan noch bij verordening afschaffen. Zij kan echter wel de geboorteweeën korter maken en verzachten. (Voorwoord Het Kapitaal)

Deze onteigening voltrekt zich door het spel van de immanente wetten van de kapitalistische productie zelf, door de centralisatie van de kapitalen. Een enkele kapitalist vernietigt vele andere kapitalisten. Tegelijk met deze centralisatie of onteigening van vele kapitalisten door enkele kapitalisten komt de coöperatieve vorm van het arbeidsproces op steeds grotere schaal tot ontwikkeling, de bewust technische toepassing van de wetenschap, de systematische bebouwing van de grond, de verandering van de arbeidsmiddelen in arbeidsmiddelen die alleen gemeenschappelijk kunnen worden gebruikt, de besparing op alle productiemiddelen door hun gebruik als productiemiddelen van gecombineerde, maatschappelijke arbeid, het verstrikt raken van alle volkeren in het net van de wereldmarkt en daarmee het internationale karakter van het kapitalistische regime. Met het gestadig afnemend aantal kapitaalmagnaten, dat zich alle voordelen van dit omwentelingsproces toeeigent en deze monopoliseert, neemt de omvang van de ellende, de druk, de knechting, de ontaarding, de uitbuiting, maar ook de woede van de steeds groeiende en door het mechanisme van het kapitalistische proces zelf geschoolde, verenigde en georganiseerde arbeidersklasse toe. Het kapitaalmonopolie wordt een kluister van de productiewijze, die door en mét haar tot bloei is gekomen. De centralisatie van de productiemiddelen en de vermaatschappelijking van de arbeid bereiken een punt, waarop zij onverenigbaar worden met hun kapitalistisch omhulsel. Dit omhulsel wordt verbrijzeld. Het laatste uur van het kapitalistische privaatbezit heeft geslagen. De onteigenaars worden onteigend. (Kapitaal H24)

Daarnaast citeer Marx in het voorwoord bij de tweede druk van Het Kapitaal I een recensie over de eerste editie van het boek met daarin het citaat: “De wetenschappelijke waarde van een dergelijk onderzoek ligt in het aangeven van de bijzondere wetten, waardoor het ontstaan, het bestaan, de ontwikkeling en de dood van een bepaald maatschappelijk organisme wordt beheerst en die de vervanging van dit organisme door een ander, hoger ontwikkeld organisme regelen.” Daarna merkt Marx op “Terwijl de weledele schrijver hetgeen hij mijn werkelijke methode noemt op zulk een treffende, en voor zover mijn eigen toepassing er van in aanmerking komt, op zulk een welwillende wijze beschrijft, wat anders heeft hij beschreven dan de dialectische methode? ”

Het probleem is dat hier één lezing van Marx voorrang krijgt boven alle andere, terwijl ik juist het artikel historisch determinisme had herschreven om ruimte aan het debat hierover te geven.

Op elk van deze citaten is een weerwoord te geven door met een ander Marx-citaat te smijten, dus als ik mag: "Dit is de absolute, algemene wet van de kapitalistische accumulatie. Deze wet wordt, evenals alle andere wetten, in haar werking door tal van omstandigheden gewijzigd; het is hier niet de plaats om er op in te gaan." (Das Kapital, deel I, hoofdstuk 24). De "wetten" in dit boek zijn die van een abstracte, perfect functionerende markteconomie in evenwicht, niet die van de geschiedenis. In de woorden van David Harvey: "Marx accepts Adam Smith's theoretical world of atomistic market exchange in which freedom, equality, property and Bentham rule in such a way that all commodity exchanges occur in a noncoercive environment of properly functioning liberal institutions" (Companion to Marx's Capital, Verso, 2010, p. 289). Peter Singers boekje over Marx trekt deze lezing nog verder door: Singer vindt dat Das Kapital gelezen moet worden als een anti-economie, een geslaagde poging om de hele economische wetenschap te ondergraven, niet een reeks wetmatigheden om als geloofsartikelen te omarmen. FNAS (overleg) 26 okt 2016 23:32 (CEST)

Over punt 3:

Marx maakt onderscheid tussen constant kapitaal en variabel kapitaal, waarbij constant kapitaal bestaat uit de machines, grondstoffen en andere productiemiddelen, terwijl het variabele kapitaal bestaat uit de geldsom dat bestemd is om de lonen van de arbeiders uit te betalen. Beiden vormen van kapitaal hebben betrekking tot het productieproces. De meerwaarde ontstaat pas bij de verkoop van producten, dat wil zeggen G-W-G+. Dus wat jij zegt klopt ook – hoewel het draait om G+, waarbij de + bestaat uit de meerwaarde die slechts kan ontstaan in het productieproces waarbij de werknemer minder loon krijgt dan datgene de kapitalist in zijn zak stopt. Marx zegt overigens dat “Ieder nieuw kapitaal verschijnt in eerste instantie nog steeds als geld op het toneel, dat wil zeggen op de markt (warenmarkt, arbeidsmarkt of geldmarkt), geld, dat door een bepaald proces in kapitaal wordt omgezet.” Dus kapitaal begint als geldsom, maar het is niet per definitie een vorm van geld. Het kapitaal begint als geld waarmee het “verandert” in productiemiddelen. [Misschien bedoelde je dat ook, maar dat weet ik niet zeker.] Daarnaast schreef Marx:

Versnipperde productiemiddelen, die voor de producent zelf dienst doen als middelen tot werkgelegenheid en als bestaansmiddelen zonder door inlijving van arbeid van anderen meerwaarde te leveren, zijn evenmin kapitaal als de producten, die door hun eigen producent worden geconsumeerd, waren zijn. (Marx: Het Kapitaal)

Dus kapitaal is iets wat naar meerwaarde streeft en meerwaarde opwekt, wat alleen kan door loonarbeiders te laten werken.

Dat bedoelde ik inderdaad. Misschien is dit alleen verschil van formulering. FNAS (overleg) 26 okt 2016 23:32 (CEST)

Punt 4: Als een freelancer in aandelen belegt om zijn pensioen zelf bij elkaar te sparen, heeft hij dan kapitaal?

Zover ik weet geeft Marx hierover geen duidelijk antwoord. Mijn vermoeden is dat hij in zijn tijd niet kon weten dat “normale” mensen ook mede-eigenaar van bedrijven kon worden. Soortgelijke opmerkingen ben ik wel eens tegengekomen als kritiek op de klassenindeling van Marx. Misschien weet jij een citaat of bron waaruit blijkt dat Marx hiermee rekening mee had gehouden, maar zolang dat er niet is zal worden uitgegaan dat Marx deze “foute” betekenis gaf.

Met vriendelijke groeten Linkin (overleg) 26 okt 2016 19:34 (CEST)

Zie sociale klasse voor een wat uitgebreidere marxistische klassenanalyse. Maar mijn eigenlijke punt is vooral dat de redenering verkeerd om is. Kapitalisten werken ook, vaak in eigen bedrijf; denk aan topmanagers met hun aandelenpakketten. Werken met eigen middelen en kapitaal bezitten sluiten elkaar niet uit. FNAS (overleg) 26 okt 2016 23:32 (CEST)

Ik vind dat je een goed toevoeging gedaan hebt bij het artikel zelf. Wat betreft jouw opmerking over determinisme: Het feit dat er wetten zijn die invloed hebben - afzwakkend of versterkend - ontkent het determinisme niet, maar zegt dat het deterministische proces niet gebaseerd is op een almachtige mechanisme, maar op meerdere wetten die op deterministische wijze de wereld "voortbewegen". Maar dat staat los van je toevoeging, die ik prima vind. Groeten Linkin (overleg) 27 okt 2016 19:35 (CEST)

Merci. Je snapt dat je eigen tekst ter inspiratie heeft gediend :-)

Verder hebben we misschien een wat andere opvatting van determinisme. Het is volgens mij belangrijk te benadrukken dat het moderne marxisme niet per se de specifieke "wetten" van Marx gebruikt, maar meer zijn methode van analyse. FNAS (overleg) 29 okt 2016 13:01 (CEST)

Verwijzing naar Cole

Het boek van Cole telt 15 hoofdstukken, maar de verwijzing is naar hoofdstuk 22. Welk hoofdstuk werd bedoeld? FNAS (overleg) 26 okt 2016 23:53 (CEST)

Je hebt gelijk. Het was hoofdstuk 11 in plaats van 22. Linkin (overleg) 27 okt 2016 19:35 (CEST)